ԱՅՍՕՐ ԱԼԲԵՐՏ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ ՕՐՆ Է
ՓՈՔՐ ՄԻ ՆԱԽԱԲԱՆ
Ալբերտ Մկրտչյանի հետ երկար տարիների ընկերներ ենք եղել: Միասին ուր ասես գնացել ենք: Եվ իր հաջողություններն եմ տեսել, ևՙ բերկրանքը, և ՙ ապրումները:
Ամենադժվարին պահը այն ժամանկ էր , երբ ասում էին , մի տանից երկու տաղանդավոր մարդ չի կարող լիել , ու մեկ էլ կյանքի վերջին շրջանը :
Երկու կարճամետրաժ՝ « Լուսանկար» և « Հուշարձան » ֆիլմերի նկարահանելուց հետո լիամետրաժ կինոնկար տալը երկար ձգձգվեց …Սրտնեղած էր… Ինչպես նշեցի, կես-կատակ, կես-լուրջ պատճառաբանում էին,որ մի տանից երկու տաղանդավոր մարդ չի կարող լինել: Կարճամետրաժների նկարահանումից 5-6 տարի հետո , նոր միայն , Մուշեղ Գալշոյանի սցենարով «Բովտունը» ծնվեց, որն էլ հետագա ֆիլմերի համար Ճանապարհ հարթեց…
Սպիտակում « Մեր մանկության տանգոն » ֆիլմի ցուցադրման և հանդիպման ժամանակ Ֆրունզիկ Մկրտչյանն անկեղծորեն ասաց «Մինչև հիմա ասում էին Ալբերտ Մկրտչյանն է Ֆրունզիկ Մկրտչյանի եղբայրը « Տանգոյից…» հետո կասեն , Ֆրունզիկ Մկրտչյանն է Ալբերտ Մկրտչյանի եղբայրը » : Դա մեծագույն գնահատական էր ևՙ ֆիլմին ևՙ եղբորը…
Սպիտակի « Գարուն» կինոթատրոնի լեփ լեցուն դահլիճը ,որտեղ ներկայացրի ստեղծագործական խմբին, անդադար ծափահարում էր,այս դեպքում արդեն, Ալբերտ և Մհեր Մկրտչյան տաղանդաշատ եղբայրներին …
ԻՆՔՆ ԻՐ ՖԻԼՄԵՐՆ ԷՐ…
Եթե փոքր - ինչ փորփրենք, կտեսնենք, որ լրջմիտ արվեստագետն, ի վերջո, գալիս է իր մանկությունից, սեփական արմատներից: Ալբերտ Մկրտչյանի կինոհենքը նրա մանկության տառապանքներն են, որոնցում սեփական «ես» - ը խառնվելով հանուրի «մենք»-ին՝ դարձել են սցենար ու ֆիլմ: Այս ամենը հավաստելու համար պետք է թվարկել նրա նկարահանած ֆիլմերը. երկու կարճամետրաժ՝ «Լուսանկարը» և «Հուշարձանը», հետո «Բովտուն», «Կյանքի լավագույն կեսը», «Խոշոր շահում», «Հին օրերի երգը», «Մեր մանկության տանգոն», «Շնչառություն», «Ուրախ ավտոբուս» ֆիլմերը և այլն: Կոնկրետ ինձ համար Ալբերտ Մկրտչյան կինոռեժիսորի այս ֆիլմերը հայկական կինոյի չշեղված ճանապարհից են: Հատկապես դրանցից երկուսը՝ «Հին օրերի երգը» և «Մեր մանկության տանգոն», քայլում են հայկինոյի այն ճանապարհով, որով անցել են Հենրիկ Մալյանի ֆիլմերը:
Նա իր առաջին իսկ «Լուսանկար» կարճամետրաժով ասաց, որ սա է իմ քաղաքացիական դիրքորոշումը: Այդ դիրքորոշումը և անցյալը մոռացության չտալու գաղափարը իր շարունակությունն ունեցավ «Հուշարձան» կարճամետրաժում: Այդ ֆիլմերը հիրավի դարձան այն ատաղձը, որի վրա հետագայում խարսխվեց «Հին օրերի երգը» և «Տանգո…» կինոնկարները:
Ալբերտ Մկրտչյանը չէր կարող չնկարահանել տաղանդաշատ արձակագիր Մուշեղ Գալշոյանի «Բովտուն» վեպը: Նրանց երկուսի ծնողներն էլ 1915 թվականի մեծ եղեռնից հրաշքով փրկվածներ էին, ովքեր դեգերելով ՏաճկաՀայաստանից հասել էին ՌուսաՀայաստան: Գալշոյանի վեպի հերոսները նույնպես եղերական կերպարներ են, ինչպես իրենց հայրերը, ովքեր արդեն Արևելյան Հայաստանում քարից հաց էին քամում բառի իսկական իմաստով:
Եվ Մուշեղ Գալշոյանը և Ալբերտ Մկրտչյանն իրենց ծնողներից ժառանգել էին աշխարհի ամենանվիրական բանը` «Էրգրի կորստյան վիշտն ու կարոտը»: Սա արդեն այն դեպքն է, երբ վիպողն ու ռեժիսորը հանդիպել են կամոքն Աստծո, որպեսզի իրենց նախնիների կանչով խոսեն բնօրրանի մասին:
42 տարի առաջ նրա նկարահանած «Կյանքի լավագույն կեսը» ժամանակակից էր և այն տարիներին և խիստ արդիական է նաև այսօր: Եթե փորձենք ֆիլմի ասելիքը ներկայացնել մեկ նախադասությամբ, ապա ոչ ավելի, ոչ պակաս, կինոնկարն այսօրվա օլիգարխիկ հասարակության մասին է: Այո, այո, տասնամյակներ առաջ Ալբերտ Մկրտչյանի նկարահանած այս ֆիլմի հերոս Հայկը (դերակատար՝ Շահում Ղազարյան ) , արդի օլիգարխիայի , մեծահարուստների նախատիպն է, որի տենդենցն ու զարգացումը ձևավորվել են դեռևս 42 տարի առաջ:
Դրամատուրգ Ժորա Հարությունյանի սցենարով 1981 թվականին Ալբերտ Մկրտչյանը նկարահանեց «Խոշոր շահում» կատակերգությունը: Սյուժեն սովորական մի փաստ է: Մարդը վիճակախաղի տոմսով ավտոմեքենա է շահում և այդ շահումը դառնում է նրա հոգեկան ապրումների արտացոլումը: Իր ժամանակին այս ֆիլմն ընդունվեց սովորական՝ համարվեց երիտասարդ ռեժիսորի հերթական գործ: Այսօր, երբ նկարահանումներից տասնամյակներ անց առիթ ես ունենում մեկ անգամ ևս դիտելու, պարզ է դառնում, թե որտեղից է գալիս նրա կինոյի տեսակի տրագիկոմեդիան: Որն իր խորունկ մարմնավորումն է գտել գլխավոր դերակատար Մհեր Մկրտչյանի կերպարում:
«Հին օրերի երգի» թեման գալիս է նրա առաջին «Լուսանկար» կարճամետրաժից: Պատերազմական թեման միշտ էլ կինոռեժիսորի մտահորիզոնում է եղել: Նրա մանկությունն ու պատանեկությունն անցել են այդ դժնի տարիներին: Ի վերջո փոստատար Նիկոլը (դերակատար՝ Մհեր Մկրտչյան) մտացածին կերպար չէ, այլ՝ իրականություն: Իսկ իրականությունը արվեստագետը որքան կարող է պիտի բարձրացնի, որպեսզի այն համամարդկային հնչողություն ունենա:
Արվեստում Ալբերտ Մկրտչյանը ճակատային էր, բոլոր խոչընդոտները մինչև վերջ հաղթահարող:
Ուշագրավ մի փաստ: Ալբերտ Մկրտչյանի նկարահանած ֆիլմերը, երբ արտերկրում ես դիտում, եղած ասելիքին կարծես մի նոր երանգ և ուժգնություն է հաղորդվում: Տարօրինակ ոչինչ չկա, օտար միջավայրում ազգայինի և համամարդկայինի բաղդատումը ավելի ցայտուն է աչքի զարնում և ակամա հպարտանում ես կինոռեժիսորի ստեղծածով:
Հիմա, երբ հետին թվով ծանրութեթև եմ անում նախկին համամիութենական կինոփառատոների կշիռն ու արժեքը, մեկ անգամ ևս համոզվում եմ, որ գնահատման արժևորման չափանիշներով ոչնչով չէին զիջում աշխարհի ամենահեղինկավոր «Ա» դասի փառատոներին: Այստեղ ես ականատես եմ եղել ժյուրիի խստապահանջությանը, մանրակրկիտ ու անզիջում քննարկումներին, կինոյի ապագային միտված ուղղվածությանն ու նախանշումներին: Ալբերտ Մկրտչյանի հետ առիթ եմ ունեցել մասնակցելու Լենինգրադի (1983 թ., XVI) և Մինսկի (1985 թ., XVIII) համամիութենական փառատոններին: Երկու անգամն էլ հայկական կինոն արժանապատիվ է ներկայացել: Լենինգրադում ներկայացված էր «Հին օրերի երգը», իսկ Մինսկում «Մեր մանկության տանգոն»:
«Հին օրերի երգը» ֆիլմի ցուցադրումից հետո խորհրդային ամենահեղինակավոր դերասաններից մեկը՝ Նիկոլայ Կրյուչկովը ասաց. «Մեր երկրի գրեթե բոլոր անկյուններում Նիկոլներ ու Մուշեղներ են եղել, միայն թե տարբեր անուններով: Եվ պատերազմում մի փոքրիկ քաղաքի ողբերգությունը դարձել է համընդհանուր: Ապրել հոգևոր ու ֆիզիկական զրկանքների պայմաններում և չկորցնել մարդկայինը, սա է ինձ համար ամենակարևորը»: Իսկ գերմանացի Գյունտեր Ռաշը հավելեց, որ տասնամյակներ շարունակ խորհրդային կինոյում գերմանացիները միայն ֆաշիստների տեսքով են ներկայացել: Հայկական ֆիլմը մեզ էլ է հոգեհարազատ, մեր մայրերն էլ են «սև թղթեր» ստացել: Նա նաև ասաց, որ «Հին օրերի երգը» ոչ միայն ԳԴՀ - ում, այլև ամբողջ Գերմանիայում լայն արձագանք կառաջացնի: Հետագայում այդպես էլ եղավ:
Այն, ինչ տեղի ունեցավ Մինսկի կինոփառատոնում, կարծում եմ Հայկինոյի պատմության ընթացքում հազվադեպ երևույթ էր: «Մեր մանկության տանգոն» արժանացավ լավագույն ֆիլմի համար սահմանված գլխավոր մրցանակին, իսկ Գալյա Նովենցը՝ կանացի լավագույն դերակատարման համար գլխավոր մրցանակին:
Հայկական կինոյի ամբողջ պատմության մեջ «Մեր մանկության տանգոն» միակ ֆիլմն է, որ Վենետիկի միջազգային հեղինակավոր փառատոնի մրցանակն ունի՝ Գալյա Նովենցի դերակատարումը արժանացել է ժյուրիի բարձրագույն մրցանակին: Ինչպես մեր կինոյում, այնպես էլ դերասանական աշխարհում, ընդհանրապես, ոչ ոք նման բարձրագույն պարգևի չի արժանացել: Գալյա Նովենցին համեմատել են իտալացիների կուռք Աննա Մանյանիի հետ: Այդ առիթով մեր զրույցի ժամանակ Ալբերտ Մկրտչյանն ասաց:
- «Տանգոն» Վենետիկում ցուցադրվեց հայկական օրինակով, իտալերեն սուբտիտրերով (ենթագրերով): Հետաքրքիրն այն է, որ ցուցադրման ընթացքում իտալական և տարբեր երկրների ֆիլմերի դիտմանը եկած հայ հանդիսականներն էկրանային ռիթմին, դիալոգին արձագանքում էին անմիջապես՝ ծիծաղ, ծափահարություն, իսկ իտալացիները փոքր - ինչ ուշացումով, այսինքն՝ սուբտիտրերը կարդալուց հետո: Ու ցուցադրման ընթացքում մի աշխույժ մթնոլորտ էր տիրում:
Մհեր Մկրտչյանի և Գալյա Նովենցի ստեղծած կերպարները դուրս են գալիս ազգային շրջանակներից և դառնում համամարդկային արժեք: Այդ են վկայում իտալական, բազմաթիվ թերթերի արձագանքները, որոնցից ընդամենը մի փոքրիկ մասն ուզում եմ մեջբերել
:
«Ուրախ, համակրելի, երբեմն էլ ուղղակի անզուսպ է հայ ռեժիսոր Ալբերտ Մկրտչյանի «Մեր մանկության տանգոն» ֆիլմը: Այստեղ գերիշխողը Գալյա Նովենցն է, Աննա Մանյանիի խիստ արևելացված տեսակը»:
«Մկրտչյանը ցուցաբերում է մարդասերի աչք և կոմիկականի կատարյալ զգացողություն: «Տանգոյի» Հայաստանը մեզ՝ իտալացիներիս թվում է շատ նեապոլիտանական, իսկ խիզախ մոր կերպարը, որ ստեղծել է Գալյա Նովենցը, լուսավոր ու պայծառ հուշեր է արթնացնում Միտինա դե Ֆիլիպոյից մինչև Աննա Մանյանի», - գրել է «Լա Ռեսպուբլիկան»:
Մի անգամ Ալբերտին հարցրի, թե ինչպես ընտրեց Գալյային: Ասաց.
- Սկզբում մտածում էի Սոֆիկո Ճիաուրելու մասին, որովհետև Գալյան շատ իներտ էր, ամբողջ օրը խմբում նստած էր, շարժում չկար: Ի վերջո, Գալյայի նախատիպը մայրս էր, ով տեղում հանգիստ նստել չուներ, ամեն ինչում առաջինն էր: Առանց իրեն ոչ միայն մեր տանը, այլև հարևան - բարեկամների մոտ հարց չէր լուծվում: Մի օր Գալյայի ներկայությամբ դիտմամբ ասացի, որ «Տանգոյում» խաղալու համար Սոֆիկոյին եմ հրավիրել: Աներևակայելի մի պայթյուն առաջացավ: Գալյան 180 աստիճանով փոխվեց, մի տեսակ «լրբացավ», ինչ ասես ինձ ասաց… Շվարած նայում էի նրան ու այդ պահից հասկացա, որ միայն ու միայն նա է գլխավոր դերակատարը:
Մինսկի և Վենետիկի միջազգային կինոփառատոներից վերադառնալուց հետո երեք-չորս տարի նա ոչինչ չնկարահանեց: Անընդհատ ստեղծագործական խմորումների մեջ էր:
Եվ դա հասկանալի էր, «Տանգոյի» իր բարձրացրած նշաձողը այնքան բարձր էր, որ ծանրաձողին մոտենալ անգամ չէր ուզում:
«Շնչառություն» ֆիլմը դիտելուց հետո, երբևէ մտքովդ չի անցնի, որ գլխավոր հերոսի՝ Արմեն Կարպիչի կերպարը Խորեն Աբրահամյանից բացի մեկ ուրիշը կարող էր խաղալ: Չնայած սցենարի առաջին տարբերակում նա այլ նկատառում ուներ…
Սպիտակյան սարսափելի երկրաշարժից հետո, որն ավերել է Հայաստանի Հյուսիսային ամբողջ շրջանը, այդ թվում նաև կինոռեժիսոր Ալբերտ Մկրտչյանի ծննդավայրը՝ Լենինականը (Գյումրին), նա հաճախ էր բարձրաձայնում, որ պետք է այդ մասին ֆիլմ նկարահանի: Սակայն ոչ թե լացուկոծի դրամատուրգիայով, այլ ծիծաղի: Արցունքներ ծիծաղի միջով, այս է կինոռեժիսոր Ալբերտ Մկրտչյանի բոլոր ստեղծագործությունների կրեդոն: Այդ առումով բացառություն չէ 2000 թվականին նկարահանած «Ուրախ ավտոբուս» ֆիլմը: Ինչպես ասացինք, նրա նկարահանած ֆիլմերը, կինոնկարների ասելիքը երկու հիմնական շերտ ունի՝ տրագիկականն ու կոմիկականը, նրանք հաճախ առանձնանում են, երբեմն էլ միահյուսվում: Ահա այդ շերտերից մեկը «Ուրախ ավտոբուսն» է, որը գալիս է «Խոշոր շահումից»:
Նրա բոլոր կինոնկարները՝ «Լուսանկար» ու «Հուշարձան» (1969 - 71 թթ.), «Բովտուն» (1977 թ.), «Կյանքի լավագույն կեսը» (1979 թ.), «Խոշոր շահում» (1981 թ.), «Հին օրերի երգը» (1982 թ.), «Մեր մանկության տանգոն» (1984 թ.), «Շնչառություն» (1988 թ.), «Ուրախ ավտոբուսը» (2000 թ.) , կինոռեժիսորի սրտի և ոգու արտահայտությունն են:
Նրա բոլոր ֆիլմերը նախնիների և ժամանակակիցների տառապած աշխարհից է...
Ռոբերտ Մաթոսյան
27.02.2022 FB էջից