Մհեր Մկրտչյանի աստեղային ժամերը
Մարդը և ժամանակը
(Մեծ դերասանի 70 ամյակին)
Գյումրեցի հին բարեկամներիցս մեկը' ինքնուս նկարիչ, մանկապատանեկան ստեղծագործության կենարոնի տնօրեն Ալբերտ Գրիգորյանը գիրքը է գրել Մհեր Մկրտչյանի մասին: Ավելի ճիշտ, մի պատառիկ է ներկայացրել նրա դերասանական պատանությունից' ինքնատիպ ներշնչանքով պատմելով հանրահայտ Տեքստիլի թատերախմբում նրա առաջնախաղի մասին: Ներշնչված ու խանդավառ բարեկամս վստահաբար նշում է, թե արտիստը շատ վաղուց էր, Մհեր Մկրտչյանի էության մեջ գլուխ բարձրացրել, արտիստը շատ վաղուց ինքնահաստատում և ինքնադրսևորում էր պահանջում:
Պատենական խենթավուն խաղերը, սիրողականությանն այնքան բնորոշ շտապողականությունը, պահ առաջ արդյունքի հասնելու մղումը պարտադրել էին պատանի դերասանին բազմաթիվ դերեր խաղալ, մանկական հպարտությամբ ձեռք զարկել բարդագույն կերպարների՝ ամեն մի ներկայացում ու կատարում վերածելով երևակայության անօրինակ խաղի: Այն, ինչ անում էր Մհեր-Ֆրունզիկ Մկրտչյանը ինքնագործ բեմում, պարզապէս սովորական դերակատարում չէր. խաղ էր, ցնծություն, հրավառություն, տպավորությունների ինքնահատուկ ցուցադրություն, որը չէր ենթարկվում որևէ տեսական սահմանման ու բնութագրումների, որի համար պարագծեր ու շառավիղներ չկային: Տրված զարմանալի խենթություններին՝ ապագա դերասանը գույներ էր հավաքում իր ապագա դերակատարումների համար, փորձարկում էր այն արտահայտչամիջոցները, որոնք հետագայում բյուրեղանաղով պիտի մկրտչյանական ու բացառիկ կոչվեին, պիտի առանձնացնեին նրա տեղն ազգային և համաշխարհային դերասանական արվեստում:
Նրան արհեստավարժ թատրոնի բեմ հրավիրեցին այն ժամանակ, երբ թատրոնն իր կարիքն ուներ, երբ անհրաժեշտ էր հրաժարվել կատակերգականի տարածված սկզբունքներից, ավանդական ծիծաղաշարժ դիմակներից: Հայ նորագույն թատրոնը կատակերգակների կարիք իսկապես ուներ: Համբարձում Խաչանյանից հետո կատակերգականի դպրոցը դարձել էր խճողուն, պակասել էր ողբերգակատակերգականը, որով ժամանակ առ ժամանակ առկայծում էր Հրաչյա Ներսիսյանի Պաղտասարը, որը փշրում էր կատակերգականի կաղապարները, որը կարևորում էր ողբերգականի ու կատակերգականի այնքան հազվադեպ համաձուլվածքը: Հայ նորագույն թատրոնում տարածվել էին էժանագին ծիծաղի այսպես կոչված վարպետները, որոնք չափազանց հասարակացրել ու անարժեք էին դարձրել կատակերգությունը: Պիտի նոր անուններ ծնվեին, պիտի նոր անհատներ ի հայտ գային ձևավորելու կատակերգական դպրոցի նոր ժամանակը:
Գյումրու թատրոնը, որը դերասանական զորեղ անհատականությունների պակաս երբեք չէր զգացել, որը հետաճեմյանական շրջանի իր նոր հաստատումների ճանապարհով էր ընթանում, զգաց ու հասկացավ Մհեր Մկրտչյանին թատրոն բերելու ճիշտ ժամանակը, գիտակցեց, որ ավանդական ու նոր թատրոնների ճամփաբաժ- նին կանգնած այս դերասանը, որն իր մեջ և ռոմանտիկական թատրոնի որոշ մեթոդներ էր կրում, և կենցաղային-հոգեբանական թատրոնի առանձնահատուկ դրսևորումները, պիտի ծներ իր թատրոնը՝ անկրկնելի, նախատիպերը չունեցող թատրոնը, որում առաջնային պիտի դառնային համաշխարհային կատակերգական դպրոցի լավագույն միտումները: Նա Գյումրու թատրոնում խաղաց Տրուֆալդինո' հետվերածննդյան շրջանի մեծ թատերագիր Կարլո Գոլդոնիի «Երկու տիրոջ ծառան» կատակերգության մեջ, ուր հեղինակն ամբողջապես չէր հեռացել «կոմեդիա դել արտեի» ազդեցություններից հնարավորություն տալով դերասաններին ընթանալ իմպրովիզացիայի հրապուրիչ ճամ-փաներով: Սա հենց Մհեր Մկրտչյանի նախասիրությունն էր, նրա յուրօրինակ ազատությունը, երբ դերասանը դուրս էր գալիս թատերագրի կողմից նախանշված դրություններից ու հոգեվիճակներից և գնում դեպի ազատ ստեղծագործությունը: Կիրք ու խանդավառություն կար դերասանի այդ կատարման մեջ, կար արտասովոր գունեղություն, կար անչափելի նվիրում: Որքան էլ շատ արտահայտչամիջոցներ դեռևս չունեին հղկվածություն ե համաչափություն, որքան էլ անփորձությունն ու բնական կաշկանդվածությունն իրենց դրոշմն էին թողնում, այնուհանդերձ այս կատարումը առաջին ու մեծ աստեղային ժամն էր, որն հայտնվեց դերասանի ճանապարհին, հայտնվեց անսպասելիորեն թատրոն բերելով կատակերգականի այն տեսակը, որից չափազանց հեռացել էինք: Շատերն շտապեցին դրվատանքի խոսքերով պատել Մհեր Մկրտչյանի առաջին կատարումը, շատերն հայտնություն համարեցին նրա բեմելը, սակայն ոչ ոք չուզեց (կամ չկարողացավ) բացատրել կատարման ու դերասանական տեսակի այն առանձնահատ- կությունները, որոնք իր հետ բերում էր դերասանը:
Իսկ դերասանը գալիս էր միջնադարյան թատրոնից, գալիս էր հիստրիոններից ու տրուբադուրներից, գալիս էր ժողովրդական թատրոնից, որոնց կատարման շատ սկզբունքներ, բուֆոնադն ու գրոտեսկը, չափազանցություններն ու կատակախաղը, դարձնում էր իր արվեստի հիմքը: Դժվար է ասել, որ այդ ամենը դերասանի մեջ ուներ տեսական մեկնաբանություն ու նախահիմք: Մկրտչյանը ենթագիտակցորեն էր գնում այդ ամենին՝ կենդանություն հաղորդելով իմպրովիզացիոն արվեստին, ժողովրդաթատերային ակունքներին: Նա շունչ ու ոգի էր հաղորդում տարածված-հանրահայտ դիմակներին, նա ազատորեն գնում էր դեպի Չապլինը' հետագայում ստեղծելով ողբերգակատակերգական մի նախատիպի, որը դեր առ դեր հասրտացավ, ձեռք բերեց զարմանալի խհրքայնություն, արտահայտչական նորանոր սկզբունքներ: Մհեր Մկրտչյանի կատարման մեջ շատերը կարևորեցին սոսկ դիմակի գոյությունը, տիպաժի առկայությունը, մինչ դեռ դերասանը պայքարում էր տիպաժայնության, ավանդական դիմակի հաջողության ստվերում պահվելու բարդույթի դեմ: Ուստի ստեղծեց ծերունի Կոնիի (Գորկի «Թշնամիներ») և Խլեստակովի (Գոգոլ, «Ռևիզոր») միանգամայն տարբեր կերպարները' պարզելով իր դիապազոնի ընդգրկունությունը, պարզելով միանգամայն տարբեր ժանրերում ինքնադրսևորվելու կարողությունները: Կոնին դրամատիկական լիցք ու բացատրություն ունեցող կերպար էր, գոգոլյան հերոսը ընդգծված կատակերգական: Երկու կատարումներն էլ նոր աստեղային ժամեր էին, երկու կատարումներում էլ դերասանը ժխտում էր ամպլուային սահմանափակումների հասկացությունը և վստահաբար գնում դեպի ստեղծագործական յուրօրինակ խիզախումը այսպիսով նաև փշրելով պսստկերացումները պարզունակ կոմիկւսկանի մասին:
Իր հետագա դերակատարումներում Մհեր Մկրտչյանը փորձեց հենքային դարձնել իտալական նեոռեալիզմի արտահայտչական սկզբունքները, չվախեցավ նմանվելուց ու կրկնվելուց: Եվ զարմանալիորեն միաձույլ կերպով նրա ստեղծագործության մեջ միահյուսվեցին Չապլինի, Տոտոյի, Ֆիլիպպոյի, ապա արդեն ֆրանսիական կինոյի մեծագույն վարպետներից մեկի՝ Ֆերնանդելի գեղարվեստական մեթոդներն ու արտահայտչական յուրատիպությունները՝ այսպես ձևավորելով Մհեր Մկրտչյանի ֆենոմենը, այսպես ժխտելով նրա արվեստի պարզունակ մեկնաբանությունները: Եզոպոսը (Ֆիզեյրեդո, «Աղվեսն ու խաղողը»), Պաղտասարը (Պարոնյան, «Պաղտասար աղբար»), Մերկուցիոն (Շեքսպիր «Ռոմեո և Ջուլիետ») այն շքեղ ու ինքնատիպ կատարուններն էին, որոնց շնորհիվ ռեժիսուրան լուծում էր բազմանիստ խնդիրներ, որոնց միջոցով դերասանը թատրոն էր բերում մարդկային ամենատարբեր ճակատագրեր, դրանք ներկայացնում մերթ ընդգծված էքսպրեսիայով, մերթ ռոմանտիկական անպարտակելի շղարշով, մերթ ողբերգական թատրոնի ավանդույթներով: Հատկապես Մերկուցիոյի կատարումը վստահեցրեց, որ Մհեր Մկրտչյանի մեջ նստած է իսկապես անօրինակ դերասան, ով կարողանամ է ընդգծված կատակերգականից անցում կատարել դեպի ընդգծված ողբերգականը: Սա ոչ միայն ազգային, այլև համաշխարհային թատրոնում բացառիկ իրողություն էր, սա հենց այն սիմբիոզն էր, որը ծևավորվէլ էր վերը հիշատակված դերասանական դպրոցների միավորումից: Նա միայն ու միայն Մհեր Մկրտչյանի տեսակն էր, որը գալիս էր նաև ռուս մեծ դերասան Միխայիլ Շչեպկինից, ով կատակերգական վառ տաղանդ լինելով անսպասելիորեն խաղացել է ողբերգական ընդհանրացումների դեր՝ ֆրանսիական վոդևիլներից մեկում պատկերելով նավաստու մեծ ողբերգութունը: Մհեր Մկրտչյանն այսպես պատկերում էր հայ գյուղացի Ղազարին (ժ. Հարությունյան, «Ղազարը գնում է պատերազմ» ըստ Մ. Դարբինյանի «Կիկոսը» վիպակի):
Ղազարը սովորական կատարում չէր: Պոռթկում էր և ժայթքում, Ղազարը ողբերգակատակերգականի բարձրակետն էր դերասանի արվեստում, Ղազարը պարտադրում էր դերասանին գնալ դեպի արտահսյտչսմիջոցների բազմազանությունը, դեպի «միամիտ» խաղը, որի մեջ էր կատարման ողջ հմայքը: Ներքին արտառոց լարում կար կատարման մեջ, գունային շքեղ զարգացումներով էր առաջ ընթանում այս կատարումը, որը կառուցված էր մի շարք ինքնատիպ բարձրակետերի վրա: Բեմադրիչ Հրաչյա Ղափլանյանի հետ դերասանը ձգտել էր հագեցած ու ամբողջական դարձնել այդ բարձրակետերը, անվերջորեն պատկերել կերպարի էվոլյուցիան միախառնելով կատակերգական ու դրամատիկական երանգները: Ամենացնցող տեսարաններից մեկը «հարցաքննության» տեսարանն էր, երբ Ղազար-Մկրտչյանին պարտադրում էին երգել: Նա պիտի որևէ օպերային արիա երգեր, պիտի ապացուցեր իր օպերային աստղ լինելու հանգամանքը; Սակայն արիայի փոխարեն միամիտ ու պարզ գեղջուկը «Որսկան ախպեր» էր երգում՝ երգը դարձնելով դրամատիկական կտավի անկապտելի մասը, երգի մեջ պարփակելով յուրատեսակ դրամատիկական մենախոսությունը: Սա երգի կատարում չէր, սա սովորական մեղեդու արտաբերում չէր: Երգի միջոցով դերասանը պատմում էր իր հերոսի ողբերգության մասին, երգի միջոցով դերասանն իր բողոքն էր արտահայտում:
Կատարման այս հատվածն արդեն հող էր նախապատրաստում «Հին օրերի երգը» ֆիլմի փոստատար Նիկոլի համար, այն տեսարանի, երբ Նիկոլ-Մկրտչյանը նայում էր ոչխարի մորթված գլխին: Դերասանն ասես մոռացնել էր տալիս իր բոլոր կատակերգական դերերը, դերասանը պարտադրում էր հավատալ իր ողբերգակ լինելու փաստին ու խաղում էր ողբերգական շիկացումներով, խաղում էր արտակարգ ողբերգական լիցքով: Միայն մեծ դերասանն էր ունակ նման կերպարանափոխման՝ «01-99»-ի Գարսևանից, «Սրտի արատի» Գվիդոնից, «Եռանկյունու» Գասպարից հետո հասնել նման գեղարվեստական արդյունքի: Միայն Մհեր Մկրտչյանի նման դերասանը կարող էր խաղալ Հացթուխ՝ Միշել Պանյոլի «Հացթուխի կինը» պիեսի բեմադ- րության մեջ հաստատելով նորանոր գեղարվեստական որակներ ոչ միայն իր արվեստում:
«Ի՞նչ, համաձայնել տիպաժի դերիին: Երբեք: Ես երբեք թույլ չեմ տա»,- տարիներ առաջ հրապարակավ ասաց Մհեր Մկրտչյանը և գնաց դեպի իր արվեստի խորքային դրսևորումները, գնաց դեպի նոր իրողություններ: Փորձեց Սիրանո դը Բերժերակ, որի մասին շատ վաղուց էր երագել, ստեղծեց «Հատակում» գեղարվեստական և «Պաղտասար աղբար» հեռուստատեսային ֆիլմերը, Բարոն և Պաղտասար նկարահանվեց, հետո անսպասելիորեն իրեն փորձարկեց գեղարվեստական ասմունքում մեզ ժառանգելով Սևակի «Մարդ էլ կա, մարդ էլ» բանաստեղծության հրաշալի կատարումը, որով նա մի նոր որակի էր ձգտում: Թատրոն հիմնեց, որին «Արտիստական» անունը տվեց: Ոչ այն է վերականգնելու Թիֆլիսի Արտիստականի անունը, որքան ստեղծելու դերասանական թատրոն, որի կարոտն ինքը զգում էր:
Իսկ հանդիսատեսն իր կարոտն էր ապրում: Մեծ կարոտը: Հիմա էլ ապրում է, քանզի ազգային թատրոնը կարիք ուներ նրա կատարումների, քանզի նա մի մեծ ու հետաքրքիր աշխարհ էր իր մեջ կրում:
Աշխարհ, որը շրջանակվեց որոշակի ժամանակահատվա- ծով, իսկ այդ աշխարհը կրողը մնաց...
Լևոն Մութաֆյան
6 ՀՈՒԼԻՍԻ, 2000թ
ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՏՈՒՆ